แม่สาย - ท่าขี้เหล็ก: ความงามในความย้อนแย้ง

เรื่อง : สิริลักษณ์ ศรีประสิทธิ์
ภาพจาก : http://urbansea09.multiply.com/photos/album/1/Por_Border_Towns

\

หากนึกย้อนไปถึงวันวาน เวลาที่เราพูดถึงสินค้าที่มีคุณค่าจากพม่า เราคงนึกถึงอัญมณีสีแดงสวยคุณภาพดีอย่าง "ทับทิมพม่า" หนึ่งในหลายๆ แหล่งที่เราจะหาซื้ออัญมณีชนิดนี้ได้ก็จากแม่สายซึ่งอยู่ติดกับฝั่งเมืองท่าขี้เหล็ก เมืองชายแดนของรัฐฉานในพม่ากับไทย แม้ว่าอัญมณีชนิดนี้จะได้มาจากการที่ประชาชนชาวพม่าต้องทนตรากตรำทำงานในเหมืองขุดพลอย ภายใต้การกดขี่ของรัฐบาลทหารพม่าก็ ตาม แต่ทุกวันนี้ หากเราพูดถึงสินค้าจากพม่า สิ่งแรกที่คนมักจะนึกถึงคือ สินค้าพวกดีวีดีภาพยนตร์ หรือซีดีเพลงที่ไม่มีลิขสิทธิ์ และสินค้าที่ลอกเลียนแบรนด์เนมต่าง ๆ ทั้งหลาย ที่มีราคาถูกกว่าแบรนด์เนมของแท้มาก ทั้งเสื้อเชิ้ต, กระเป๋าสตรี, รองเท้า, โทรศัพท์มือถือ, เครื่องเล่น MP3 ฯลฯ สินค้าเหล่านี้เราก็รู้ดีกันว่าผลิตและนำเข้ามาประเทศจีน

ทว่าหลายคนที่เคยมาเยือนท่าขี้เหล็กในอดีตอาจคิดถึงเมืองที่เคยดูเงียบสงบกว่านี้ และอยากให้ท่าขี้เหล็กในปัจจุบันกลับไปเป็นเช่นเดิม ภาพของท่าขี้เหล็กในช่วงราว 20-30 ปีที่แล้วยังคงสว่างไสวอยู่ในความทรงจำ ในอดีตครั้งยังเป็นเด็ก ฉันต้องเดินทางไปที่นั่น 3-4 ครั้งต่อสัปดาห์เพราะแม่มีอาชีพค้าขายพลอย แม่องฉันต้องติดต่อซื้อขายอัญมณี ข้ามไปมาสองฝั่ง มานานกว่า 30 ปี และเจ้าหุ่นไม้ของพม่าที่แขวนอยู่หน้าร้านก็มักจะทำให้ฉันกลัวอยู่ทุกครั้งไป ฉันจำได้ว่ามีสินค้าสิ่งทอมากมายทั้งกระเป๋า, เสื้อผ้า, ภาพติดผนังเย็บมือที่เป็นรูปช้าง, ม้า, นกยูง, และพวกสินค้าของป่า ทั้งยังมีอาหารไทใหญ่ขาย นอกจากนั้นก็จะเป็นสินค้าจากประเทศจีน พวกช็อกโกแล็ต, ผลไม้แห้ง, สาหร่ายทะเล ขายอยู่ในตลาดฝั่งท่าขี้เหล็ก

ภาพของท่าขี้เหล็กที่ฉันได้เห็นจากการไปเยือนครั้งหลังสุด ทั้งถนนและอาคารภายนอกยังคงดูไม่ต่างจากในอดีตมากนัก เพียงแต่ภายในร้านมีสภาพเปลี่ยนไป สินค้าทั้งหมดถูกเอาวางบนชั้น ของที่ขายมีทั้งดีวีดีปลอดลิขสิทธิ์ รองเท้า เสื้อผ้า กระเป๋า มือถือ และสินค้ายี่ห้อดังอื่น ๆ สินค้าทั้งหลายเหล่านี้ผลิตในจีน และแทบจะเรียกได้ว่าเป็นผิดกฏหมายในไทย แม้ว่าจะมีป้ายสีน้ำเงินใหญ่ ๆ เขียนด้วยตัวหนังสือสีขาวทั้งภาษาไทยและภาษาอังกฤษ ห้ามไม่ให้นำของผิดกฏหมายจากพม่าเข้ามายังฝั่งไทย แต่นักท่องเที่ยวทั้งหลายต่างก็ยังคงจับจ่ายสินค้าอย่างสนุกสนาน และนำสินค้าเหล่านั้นข้ามผ่านพรมแดนกลับมาได้โดยไม่มีปัญหาใดๆ ทางฝั่งพม่าเองก็ห้ามนำสินค้าหลายประเภทจากไทยเข้าพม่าเช่นกัน เช่น ผงชูรส, น้ำอัดลม, เหล้าเบียร์ ฯลฯ แต่ก็มีคนนำของเหล่านี้ข้ามพรมแดนไปใช้เป็นการส่วนตัว รวมถึงไม่ต้องมีการจ่ายภาษีด้วย

แม่สาย - ท่าขี้เหล็ก เมืองสองเมืองที่มีพรมแดนติดกันนี้จึงมีทั้งความเหมือนและความต่าง มีวัฒนธรรมและภาษาที่คละเคล้าปะปนกันไป สิ่งสำคัญคือการค้าที่อาศัยสินค้าจากหลายแหล่ง แต่หลัก ๆ แล้วก็มาจากจีน คนที่ทำงานที่สำนักงานตรวจคนเข้าเมืองของไทยนั้น เป็นข้าราชการที่ดำเนินการตรวจสอบเอกสารเต็มรูปแบบ ขณะที่ทางฝั่งพม่ามีทหารจำนวนมากในสำนักงานฯ โต๊ะเอกสารที่วางเปล่า ไม่มีเครื่องคอมพิวเตอร์ หรืออุปกรณ์สำนักงานทั่วไป และมีไม่กี่คนที่คอยเก็บค่าธรรมเนียมและประทับตราผ่านแดน ภาพนี้แสดงให้เห็นว่ารัฐบาลทหารพม่าใช้ทหารควบคุมพื้นที่การค้านี้ไว้อย่างเบ็ดเสร็จ และการค้าขายนี่เองที่มีส่วนทำให้ทั้งแม่สายและท่าขี้เหล็กถูกทำให้กลายเป็นเมืองชายแดนที่น่าสนใจ นอกจากนี้เศรษฐกิจและการท่องเที่ยวของแม่สายไม่ได้มาจากการควบคุมอย่างหลวม ๆ ของภาครัฐแต่กอปรกับ การพ่ายแพ้อย่างราบคาบจากการสู้รบของกองกำลังไทยใหญ่ ว้า กับรัฐบาลพม่าด้วย เมืองท่าขี้เหล็กจึงถูกทหารพม่าเข้ามาแทรกแซง ควบคุมทางการค้าได้ทั้งหมด อีกทั้งการเติบโตพัฒนาเมืองของแม่สาย ก็เกิดจากการผสมผสานระหว่างการควบคุมของรัฐที่เข้มข้นเพราะความเป็นเมืองชายแดน ประเด็นความมั่นคงของชาติ และยาเสพติดเป็นเรื่องสำคัญ แต่ก็ยังโตขึ้นได้ด้วยการค้าชายแดน โดยเฉพาะสินค้าเครื่องมือเครื่องใช้ปลอดภาษี ละเมิดลิขสิทธิ์ทั้งหลายด้วย

ปัจจุบันนี้ การเดินทางไปอำเภอแม่สายก็ง่ายดายและสะดวกรวดเร็วกว่าแต่ก่อนมาก การพัฒนาสภาพถนนก็เป็นส่วนหนึ่งของการสร้างเส้นทางการค้าระหว่างไทย, พม่า และจีน แต่การค้าระหว่างพม่ากับจีนก็ยังคงมีอะไรกุกกักอยู่บ้างเพราะรัฐบาลทหารพม่านั้นเดาทางยาก อย่างไรก็ตาม การค้าข้ามพรมแดนระหว่างแม่สายกับท่าขี้เหล็กในทุกวันนี้ทำเงินได้มหาศาล และแม่สายก็กลายเป็นแหล่งที่นักท่องเที่ยวจะใช้ข้ามไปจับจ่ายซื้อของ พูดตรง ๆ คือมีน้อยคนนักที่จะเน้นข้ามไปท่องเที่ยวชมเมืองหรือชมวัฒนธรรมที่หลากหลาย มีจำนวนไม่มากนักที่ข้ามไปท่าขี้เหล็กเพื่อจะไปเยี่ยมชมเมืองเชียงตุง ในรัฐฉาน

นับแต่ประเทศจีนมีนโยบายเปิดการค้าเสรี ที่ให้ต่างชาติเข้ามาลงทุน สนับสนุนการพัฒนาการค้าภาคเอกชน และเข้าร่วมองค์กรการค้าโลก (WTO) การขยายตลาดของจีนกระทบต่อเศรษฐกิจโลกมากขึ้นเรื่อย ๆ และทำให้สหรัฐฯ เริ่มกังวลในเรื่องลิขสิทธิ์ ทางด้านไทยเองแม้จะมีความสัมพันธ์อย่างแน่นแฟ้นกับสหรัฐฯ มายาวนาน แต่ข้อตกลงการค้าเสรีก็ยังคงไม่ประสบความสำเร็จ เพราะการเจรจาถูกต่อต้านจากกลุ่มเคลื่อนไหวทางสังคมในไทยที่เกรงว่าจะเกิดผลกระทบกับสิทธิของเกษตรกรและกลุ่มผู้ติดเชื้อเอชไอวี ที่กังวลว่าเรื่องทรัพย์สินทางปัญญาจะกระทบการเข้าถึงยา

แม่ค้าขายอาหารไทยใหญ่บนถนนท่าขี้เหล็ก

มาจนถึงจุดนี้ ในแง่หนึ่งแล้วการค้าระหว่างพรมแดนแม่สายและท่าขี้เหล็กเจริญขึ้นมาได้ด้วยแนวคิดของชนชั้นและความเป็นสมัยใหม่ด้วย มีผู้ที่เคยศึกษาเรื่องแรงงานอพยพในกรุงเทพฯ โดยการศึกษาผ่านประสบการณ์ของคนงานหญิงและวิถีการบริโภค (อาจรวมทั้งหญิงและชาย) มันทำให้เราทราบว่าทำไมผู้คนถึงต้องใช้สินค้าแบรนด์เนมเพื่อปรับตัวกับสังคมสมัยใหม่ เพื่อดำเนินชีวิตแบบเดียวกับชาวเมืองทั่วไป ในขณะเดียวกันก็มีรายได้น้อยกว่าชนชั้นกลางระดับบนทั่วไป แต่การอุปโภคบริโภคสินค้าบางอย่าง มันทำให้บุคคลเหล่านี้แสดงตัวตัวที่สามารถเป็นส่วนหนึ่งในสังคมได้อย่างมีศักดิ์ศรี มีความมั่นใจมากยิ่งขึ้น

โดยสรุปแล้ว ความเป็นเมืองที่มักมาพร้อมกับการพัฒนาทางเศรษฐกิจและการเติบโตทางการค้า และระบบพวกนี้ก็พัฒนาตาม 'ความต้องการของมนุษย์' บวกกับการให้คุณค่าของสังคมสมัยใหม่ และอีกส่วนหนึ่งก็ย่อมมาจากการจัดการหรือควบคุมอย่างใดอย่างหนึ่งจากรัฐหรือระหว่างรัฐด้วย ไม่ว่าจะเป็นการที่รัฐควบคุมบังคับใช้กฎหมายอย่างเคร่งครัด หรือปิดตากับการกระทำบางอย่างก็ตามแต่ โดยแม้ว่ารัฐบาลไทยพยายามรณรงค์เรื่องการต่อต้านสินค้าละเมิดลิขสิทธิ์ และพยายามฟื้นฟูการเจรจาเขตการค้าเสรีกับสหรัฐฯ แต่รัฐบาลไทยยังคงกอบโกยผลประโยชน์กับผู้บริโภค, นักท่องเที่ยว, พ่อค้าแม่ค้า, และผู้ดำเนินธุรกิจอื่นๆ ต่อไป

รถทัวร์ที่มาส่งผู้โดยสารยังแม่สาย - ท่าขี้เหล็ก

อีกทั้งในขณะที่พวกเราได้ชมภาพยนตร์ฮอลลีวูดและฟังเพลงที่หลากหลายตามกระแสวัฒนธรรมตะวันตกอย่างไม่ตกเทรนด์ จากแผ่นเพลงหรือแผ่นหนังถูกที่ผลิต ในจีน สิ่งที่ผิดกฏหมายในไทย ยังคงข้ามไปซื้อได้ในพม่า และนำกลับมาในไทยได้กันต่อไป แม้ฟากหนึ่งสหรัฐฯ จะกำลังคว่ำบาตรทางการค้ากับพม่าโดยอ้างว่าพม่าละเมิดสิทธิมนุษยชน แต่ในอีกมุมหนึ่ง เศรษฐกิจของพม่าก็ได้รับการอุ้มชูจากไทย, สิงคโปร และจีน นอกจากนี้แล้วจีนก็ยังถูกวิจารณ์เรื่องโครงการพัฒนาที่จะไปขูดรีดทรัพยากรจากพม่า แต่เราก็ยังคงมีความสุข ปิติยินดีไปกับการได้บริโภคของถูกจากจีน จับจ่ายซื้อของในราคาที่คนรายได้น้อยสามารถจะหาซื้อมาได้ เพื่อเป็นส่วนหนึ่งของสังคมที่ให้ความสำคัญกับค่าของสินค้านำเข้า ของแบรนด์เนมทั้งหลาย พ่อค้าแม่ค้า ผู้ประกอบการเล็กๆ ก็มีรายได้ จากธุรกิจการค้าแบบเป็นสายโซ่ที่ยาวเหยียดและซับซ้อนนี้ ฉันเข้าใจว่าการดำเนินชีวิตของเรามันช่างย้อนแย้งเสียจริง มันน่าศึกษาค้นคว้า มันกลายเป็นคำถามที่น่าสนใจ ...แต่ฉันก็ไม่แน่ใจว่าพวกเราจะตอบมันได้ดีขนาดไหน