จากพื้นที่ต้นน้ำจนถึงปลายน้ำที่แม่น้ำโขงไหลผ่าน ผู้คนสองฝั่งได้ใช้ประโยชน์จากแม่น้ำที่มีความยาว ๔,๙๐๔ กิโลเมตรสายนี้ไม่ต่ำกว่า ๑๐๐ ล้าน ลักษณะการใช้ประโยชน์ก็แตกต่างกันออกไปตามแต่สภาพของพื้นที่ ในช่วงที่ไหลผ่านประเทศไทยตั้งแต่จังหวัดเชียงรายจนถึงจังหวัดอุบลราชธานี ก็มีผู้คนไม่จำนวนไม่น้อยได้ใช้ประโยชน์ในด้านแตกต่างกันออกไป ผู้ใหญ่ใช้หาปลา และใช้พื้นที่ตามหาดทรายที่โผล่พ้นน้ำ และริมฝั่งทำการเกษตร เด็กๆ ใช้เป็นห้องเรียนสำหรับฝึกหาปลา และว่ายน้ำ
ในจำนวนของเด็กๆ ที่ได้พึ่งพาแม่น้ำโขงก็มีเด็กๆ จากโรงเรียนบ้านคกเว้า ตำบลหาดคำภีร์ จังหวัดเลยรวมอยู่ด้วย
ราวบ่ายของวันที่ ๔ มีนาคม ๒๕๕๒ เด็กจำนวนกว่า ๓๕ คนบางคนมีแห บางคนมีข้องได้พากันเดินทางออกจากโรงเรียนมุ่งหน้าสู่แม่น้ำโขงที่อยู่ไม่ไกลจากโรงเรียน โดยมีเป้าหมายอยู่ที่บุ่ง ซึ่งอยู่ไม่ไกล ‘บุ่ง' เป็นชื่อเรียกลักษณะของระบบนิเวศในแม่น้ำโขง โดยจะใช้เรียกพื้นที่ที่เป็นหนองน้ำหลังจากน้ำในแม่น้ำโขงลดระดับลงในหน้าแล้ง พบได้ในแม่น้ำโขง และแม่น้ำสาขา เช่น แม่น้ำมูล ระบบนิเวศแบบบุ่งในแม่น้ำจะพบที่ภาคอีสานตอนบน บุ่งจะเกิดเฉพาะในหน้าแล้ง แต่พอถึงหน้าฝนบุ่งก็จะหายไป บุ่งบางแห่งจะมีชื่อเรียกแตกต่างกันออกไปตามแต่ลักษณะของพื้นที่ เช่น ที่บ้านปากเนียมมีบุ่งปลาค้าวชื่อ ในบุ่งจะมีปลาอา และสัตว์น้ำอาศัยอยู่รวมทั้งแมงหยุ่มหวะ หรือแมงกะพรุนอาศัยอยู่ด้วย
เสียงเด็กร้องเรียกกัน และเสียงแห่งความสนุกสนานที่ได้ลงเล่นน้ำดังอยู่ไม่ขาดระยะ แดดร้อนเริ่มแผ่วเบาลง บางคนที่ดำผุดดำว่ายอยู่ก็ว่ายน้ำไปรวมกับเพื่อนๆ ที่ชวนกันไปเล่นน้ำในบุ่งที่ลึกกว่า แต่เด็กไม่ได้รับอนุญาตให้ลงไปเล่นน้ำในแม่น้ำโขง
ในวัยเยาว์ของลูกชายลูกสาวแห่งแม่น้ำ การได้เรียนรู้แม่น้ำแห่งบ้านเกิดจึงสำคัญ การได้เรียนรู้เรื่องราวของแม่น้ำสายใดในโลกใบนี้
หากเชื่อมั่นว่าวัยเด็กคือ วัยแห่งการเรียนรู้ ซึ่งสามารถเรียนรู้ได้จากหลายๆ สิ่งที่อยู่รายรอบตัวเอง ทั้งในห้องเรียน และนอกห้องเรียน กิจกรรมในวันนี้ก็เป็นหนึ่งในการเรียนรู้ของเด็กๆ จากโรงเรียนบ้านคกเว้าด้วย และห้องเรียนของเด็กๆ ในวันนี้คือห้องเรียนที่มีความยาวกว่า ๔,๙๐๙ กิโลเมตร
ปลาตัวเล็กตัวน้อยที่จับได้จากฝีมือของเด็กๆ ถูกเก็บใส่ไว้ในถัง เพื่อจะได้นำไปดองเก็บไว้สำหรับศึกษาเรียนรู้ในเรื่องของพันธุ์ปลาแม่น้ำโขงต่อไป
ในจำนวนของเด็กๆ ที่ได้พึ่งพาแม่น้ำโขงก็มีเด็กๆ จากโรงเรียนบ้านคกเว้า ตำบลหาดคำภีร์ จังหวัดเลยรวมอยู่ด้วย
ราวบ่ายของวันที่ ๔ มีนาคม ๒๕๕๒ เด็กจำนวนกว่า ๓๕ คนบางคนมีแห บางคนมีข้องได้พากันเดินทางออกจากโรงเรียนมุ่งหน้าสู่แม่น้ำโขงที่อยู่ไม่ไกลจากโรงเรียน โดยมีเป้าหมายอยู่ที่บุ่ง ซึ่งอยู่ไม่ไกล ‘บุ่ง' เป็นชื่อเรียกลักษณะของระบบนิเวศในแม่น้ำโขง โดยจะใช้เรียกพื้นที่ที่เป็นหนองน้ำหลังจากน้ำในแม่น้ำโขงลดระดับลงในหน้าแล้ง พบได้ในแม่น้ำโขง และแม่น้ำสาขา เช่น แม่น้ำมูล ระบบนิเวศแบบบุ่งในแม่น้ำจะพบที่ภาคอีสานตอนบน บุ่งจะเกิดเฉพาะในหน้าแล้ง แต่พอถึงหน้าฝนบุ่งก็จะหายไป บุ่งบางแห่งจะมีชื่อเรียกแตกต่างกันออกไปตามแต่ลักษณะของพื้นที่ เช่น ที่บ้านปากเนียมมีบุ่งปลาค้าวชื่อ ในบุ่งจะมีปลาอา และสัตว์น้ำอาศัยอยู่รวมทั้งแมงหยุ่มหวะ หรือแมงกะพรุนอาศัยอยู่ด้วย
เสียงเด็กร้องเรียกกัน และเสียงแห่งความสนุกสนานที่ได้ลงเล่นน้ำดังอยู่ไม่ขาดระยะ แดดร้อนเริ่มแผ่วเบาลง บางคนที่ดำผุดดำว่ายอยู่ก็ว่ายน้ำไปรวมกับเพื่อนๆ ที่ชวนกันไปเล่นน้ำในบุ่งที่ลึกกว่า แต่เด็กไม่ได้รับอนุญาตให้ลงไปเล่นน้ำในแม่น้ำโขง
ในวัยเยาว์ของลูกชายลูกสาวแห่งแม่น้ำ การได้เรียนรู้แม่น้ำแห่งบ้านเกิดจึงสำคัญ การได้เรียนรู้เรื่องราวของแม่น้ำสายใดในโลกใบนี้
หากเชื่อมั่นว่าวัยเด็กคือ วัยแห่งการเรียนรู้ ซึ่งสามารถเรียนรู้ได้จากหลายๆ สิ่งที่อยู่รายรอบตัวเอง ทั้งในห้องเรียน และนอกห้องเรียน กิจกรรมในวันนี้ก็เป็นหนึ่งในการเรียนรู้ของเด็กๆ จากโรงเรียนบ้านคกเว้าด้วย และห้องเรียนของเด็กๆ ในวันนี้คือห้องเรียนที่มีความยาวกว่า ๔,๙๐๙ กิโลเมตร
ปลาตัวเล็กตัวน้อยที่จับได้จากฝีมือของเด็กๆ ถูกเก็บใส่ไว้ในถัง เพื่อจะได้นำไปดองเก็บไว้สำหรับศึกษาเรียนรู้ในเรื่องของพันธุ์ปลาแม่น้ำโขงต่อไป
เคยมีคนพูดทีเล่นทีจริงว่า เด็กๆ ริมแม่น้ำโขงหลักสูตรการเรียนรู้สำหรับพวกเขา ถ้าพูดเรื่องแม่น้ำต้องให้พวกเขาเรียนเรื่องแม่น้ำโขง เพราะเด็กๆ เหล่านี้อยู่ใกล้แม่น้ำโขงกว่าแม่น้ำเจ้าพระยา
ขณะตะวันคล้อยต่ำลง เด็กหลายคนเริ่มเหนื่อยล้าจากการหาปลา และเล่นน้ำ เวลาขึ้นจากน้ำก็มาถึง ห้องเรียนของโรงเรียนแม่น้ำได้หมดชั่วโมงเรียนลงแล้ว แต่เชื่อมั่นเหลือเกินว่า หากมีการทดสอบวัดความรู้เรื่องแม่น้ำโขงด้วยการหาปลา เด็กๆ เหล่านี้ย่อมสอบผ่านไปได้ด้วยดี โดยมีจำนวนปลาจากในถังเป็นบททดสอบความรู้ความสามารถนั่นเอง
บล็อกของ สุมาตร ภูลายยาว
สุมาตร ภูลายยาว
หากท่วงทำนองของสายน้ำในฤดูฝนคือท่วงทำนองของเพลงร๊อคที่โหมกระหน่ำดุเดือดด้วยเสียงกระเดื่องกลองสลับกับเสียงเบสหนักๆ ปนกับเสียงร้องอันแหลมคม และสูงปรี้ดของนักร้อง สำหรับท่วงทำนองของสายน้ำในหน้าแล้งที่อยู่ในฤดูหนาว ท่วงทำนองของสายน้ำอันปกคลุมไปด้วยหมอกหนาวคงเป็นเสียงเพลงบูลล์หม่นเศร้า และในช่วงหน้าแล้ง ท่วงทำนองของสายน้ำคงเป็นท่วงทำนองของเพลงแคนอันเศร้าสร้อยอ้อยอิ่ง ชวนให้คิดถึงบรรยากาศของท้องทุ่ง และดินแตกระแหงของผืนดินอีสาน ฤดูแต่ละฤดูที่ผ่านไป หากแม่น้ำพูดได้ น้ำคงอยากบอกอะไรกับมนุษย์ผู้ได้ชื่อว่าใช้ประโยชน์จากแม่น้ำมากที่สุด อย่างน้อยคนที่ผิดหวังพลาดหวัง…
สุมาตร ภูลายยาว
ในชีวิตผมถือว่า สองปีที่ผ่านมา ผมโชคดีไม่น้อยที่มีโอกาสได้ไปยังสถานที่ที่ตัวเองไม่คาดคิดว่าจะได้ไป สถานที่ที่ว่านั่นคือ ‘สันเขื่อน’ และจุดสำรวจที่จะมีการสร้างเขื่อนบนแม่น้ำโขงในตอนล่าง ไล่ตั้งแต่ปากแบ่ง หลวงพระบาง ไซยะบุรี ปากลาย ปากชม และบ้านกุ่ม จำนวนพื้นที่ที่กล่าวมาทั้งหมดแถบทุกพื้นที่ได้มีการสำรวจศึกษาความเป็นไปได้ของพื้นที่ในการก่อสร้างเขื่อนหมดแล้วการไปในแต่ละครั้ง บางทีก็ต้องทำตัวให้กลมกลืนกับพื้นที่โดยการปลอมตัวเป็นนักท่องเที่ยวผู้อยากรู้อยากเห็น และที่สำคัญต้องตีสนิทกับคนท้องถิ่น เพื่อจะได้เดินทางไปสู่เป้าหมายง่ายขึ้น ในจำนวนพื้นที่ที่กล่าวมาทั้งหมด หากไม่นับรวมปากชมแล้ว…
สุมาตร ภูลายยาว
-ห้องพัก ๒๐๑, เฮือนพักเพียงจัน,หลวงพระบาง- สายฝนที่โปรยสายลงมาอย่างหนักตั้งแต่ตอนกลางคืนหายไปเมื่อตอนเช้าตรู่ ฟ้ากลับมาเป็นสีฟ้าใสอีกครั้ง หลังจากผู้คนของเมืองตื่นจากหลับใหลในอ้อมกอดของบ้านพักอบอุ่น ความเคลื่อนไหวจึงปรากฏ ถนนแต่ละสายผู้คนเริ่มพลุกพล่านโดยเฉพาะส่วนที่เป็นตลาด หลายครั้งที่มาถึงเมืองนี้ในการดำรงอยู่ของเมืองยังคงมีเรื่องราวให้น่าค้นหาในมุมมองอันหลากหลายมากขึ้น การมาถึงเมืองนี้ในแต่ละช่วงเวลาที่แตกต่างกันย่อมมีเรื่องเล่าแตกต่างกันออกไปด้วย การมาหลวงพระบางในครั้งนี้ก็เช่นกัน เรามาถึงในตอนเกือบ ๓ ทุ่ม สายฝนยังตกลงมา…
สุมาตร ภูลายยาว
ลมหนาวพัดข้ามยอดเขามา ตอซังข้าวลู่ลงแนบพื้นดิน น้ำในแม่น้ำหมันแห้งขอดลงตามฤดูกาล ถัดจากแม่น้ำขึ้นไปเป็นภูเขา แม่น้ำหมันมีต้นกำเนิดจากภูโลมโลอันเป็นเทือกเขาของเทืือกเขาเพชรบูรณ์ สายน้ำเล็กๆ ที่เป็นเส้นเลือดใหญ่ของคนอำเภอด่านซ้ายไหลเอื่อยช้าคล้ายคนเพิ่งหายจากการป่วยไข้ แม่น้ำหมันช่วงที่ไหลผ่านอำเภอด่านซ้ายไปจนถึงบ้านปากหมัน ตรงที่แม่น้ำหมันเดินทางไปบรรจบกับแม่น้ำเหืองมีความยาวทั้งสิ้น ๖๖ กิโลเมตร ตลอดริมสองฝั่งแม่น้ำจะมีต้นไผ่จำนวนมากขึ้นอยู่เป็นระยะ ต้นไผ่-แม่น้ำหมัน-คนริมฝั่งน้ำมีความสำคัญต่อกันจนแยกขาดจากกันไม่ได้
สุมาตร ภูลายยาว
หลังได้รับมอบหมายให้เป็นหนึ่งในคณะกรรมการตัดสินภาพวาดของเด็กๆ ที่ประกอบไปด้วยเด็กจากช่วงชั้นต่างๆ ตั้งแต่ชั้นประถมศึกษาปีที่ ๑ ถึงชั้นประถมศึกษาปีที่ ๖ ของโรงเรียนบ้านคกเว้า ตำบลหาดคำภีร์ อำเภอปากชม จังหวัดเลย ข้าพเจ้าเองแบ่งรับแบ่งสู้ในตอนแรก เพราะโดยส่วนตัวแล้วการเป็นกรรมการประเภทนี้มีเงื่อนไขหลายอย่าง สำคัญกรรมการควรมีความรู้ทางศิลปะมาบ้าง เพื่อให้ผลการตัดสินออกมาดูน่าเชื่อถือ แต่สวนทางกันอย่างสิ้นเชิง ข้าพเจ้าไม่มีความรู้ทางศิลปะเอาเสียเลย อย่างมากก็พอรู้ว่ารูปไหนสวยไม่สวย ซ้ำร้ายเรื่องของทฤษฏีสีแล้ว ข้าพเจ้าไม่รู้เอาเสียเลย แม้จะเคยลองวาดรูปอยู่บ้าง แต่ก็งูๆ ปลาๆ…
สุมาตร ภูลายยาว
โศกนาฏกรรมสองฝั่งน้ำ มีเรื่องเล่าเกี่ยวกับสายน้ำเรื่องหนึ่งที่ผู้เฒ่าปกากะญอ มักเล่าให้ลูกหลานฟังอยู่เสมอ เรื่องเล่าเรื่องนี้มีอยู่ว่า ‘นานมาแล้วมีเจ้าเมืององค์หนึ่งจะตึกแค-กั้นน้ำ เพื่อจับปลาในแม่น้ำสาละวิน ให้ลูกที่อยากกิน ปลาตัวนี้ใหญ่มาก ส่วนหัวของปลาอยู่โจโหละกุย-วังน้ำใหญ่อยู่ในเขตสาละวินตอนกลาง ลำตัวของปลายาวลงไปตามลำน้ำ ส่วนหางอยู่ที่แจแปนทีลอซู แต่ก็มีเรื่องที่ทำให้ชาวบ้านชาวเมืองตกอกตกใจ เพราะหากว่าเลือดหรือน้ำมันจากปลาตัวนี้ไหลลงพื้นดินเมื่อใด แผ่นดินก็จะลุกเป็นไฟ เมื่อชาวบ้านทราบข่าวก็เกิดความกังวลว่า เมื่อน้ำท่วมบ้านแล้วไม่รู้ว่าจะหนีไปอยู่ที่ไหน…
สุมาตร ภูลายยาว
การพัฒนาบนคราบน้ำตาคนชายขอบ ในอดีตอันยาวไกลของแม่น้ำสายนี้เคยไหลอย่างอิสระมาตลอด แต่แม่น้ำนานาชาติสายสำคัญแห่งนี้อาจมิได้ไหลอย่างอิสระต่อไปอีกแล้ว เพราะปัจจุบันแม่น้ำสายนี้ได้ถูกผลักดันให้เข้าไปอยู่ในแผนพัฒนาต่างๆ แผนพัฒนาที่สำคัญ คือแผนพัฒนาพลังงานไฟฟ้า โดยเฉพาะกับประเทศไทย แม่น้ำสาละวินกลายเป็นแม่น้ำยุทธศาสตร์สำคัญสายหนึ่งที่น้ำในแม่น้ำจะถูกนำมาแปรเป็นกระแสไฟฟ้า ภายใต้วาทะกรรมของนักพัฒนาที่ว่า ‘พื้นที่ชายขอบของประเทศมีคนอยู่น้อย และผู้ที่ได้รับผลกระทบย่อมมีส่วนน้อยเช่นกัน’
สุมาตร ภูลายยาว
ผู้คนแห่งสาละวิน สาละวิน ถือเป็นสายน้ำแห่งกลุ่มชาติพันธุ์อย่างแท้จริง เพราะสองฟากฝั่งลุ่มน้ำสาละวิน ตั้งแต่เทือกเขาหิมาลัยลงมาจนถึงอ่าวเมาะตะมะ ในเขตหุบเขาอันไกลโพ้นในประเทศจีนก็มีกลุ่มชาติพันธุ์อาศัยอยู่ไม่น้อยกว่า ๑๔ กลุ่ม โดยส่วนใหญ่เป็นชาวนู ลีซู และตู๋หลง เมื่อล่องตามน้ำลงมาจนถึงพรมแดนพม่า-จีน พม่า-ไทยก็มีกลุ่มชาติพันธุ์ต่างๆ อาศัยอยู่มากมายไม่ต่ำกว่า ๑๖ กลุ่ม เช่น นู ลีซู ไทยใหญ่ กะยา กะยัน กะเหรี่ยง และมอญ กลุ่มชาติพันธุ์เหล่านี้ล้วนมีภาษา ตัวอักษร วรรณคดี ศิลปวัฒนธรรม และประเพณีของตนเอง ในบรรดากลุ่มชาติพันธุ์ที่มีอยู่หลากหลายบนลุ่มน้ำแห่งนี้ กลุ่มยินตาเล…
สุมาตร ภูลายยาว
สาละวินบนนิยามของความหลากหลาย สาละวิน บนเส้นทางงานวิจัยชาวบ้าน งานวิจัยนี้เป็นการศึกษาครอบคลุมพื้นที่ลุ่มน้ำสาละวิน ตลอดแนวพรมแดนไทย-พม่า โดยได้มีการศึกษาข้อมูลพื้นฐานในประเด็นพันธุ์ปลา เครื่องมือหาปลาพื้นบ้าน การทำเกษตร พรรณพืชในป่า และสังคมวัฒนธรรมของชาวปกาะกญอ เพื่อนำมาอธิบายความสลับซับซ้อนของระบบนิเวศและความหลากหลายทางชีวภาพในลุ่มน้ำสาละวิน และวิถีชีวิต เศรษฐกิจ สังคมวัฒนธรรมของชุมชนที่ตั้งอยู่บนฐานของระบบนิเวศดังกล่าว ตลอดจนพิธีกรรม และความเชื่อของชุมชนในการอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ ผลการศึกษาพบว่า แม่น้ำสาละวิน ตลอดพรมแดนไทย-พม่า มีระบบนิเวศที่สลับซับซ้อน อาทิ แก่ง วังน้ำ หาดทราย…
สุมาตร ภูลายยาว
ระบบนิเวศลุ่มน้ำสาละวิน ระบบนิเวศลุ่มน้ำสาละวิน ถือว่า มีความสำคัญต่อภูมิภาคนี้เป็นอย่างมาก เนื่องจากแม่น้ำสาละวินเป็นแม่น้ำนานาชาติสายสุดท้ายในภูมิภาคนี้ที่ยังไม่ได้ถูกล่ามโซ่ด้วยเขื่อน นักนิเวศวิทยาได้จัดให้แม่น้ำสาละวินเป็นศูนย์กลางของการกระจายพันธุ์ไม้สักของโลก พื้นที่ลุ่มน้ำสาละวิน เป็นพื้นที่ที่มีความหลากหลายทางชีวภาพสูง มีระบบนิเวศสลับซับซ้อนเนื่องจากเป็นพื้นที่ต่อเนื่องระหว่างเขตชีวภูมิศาสตร์ย่อยอินโดจีนกับพื้นที่ต่อเนื่องจากชีวภูมิศาสตร์สิโนหิมาลายันหรือเขตชีวภูมิศาสตร์ย่อยอินเดีย แต่ก็เป็นที่น่าเสียดายว่า เกือบครึ่งศตวรรษที่ผ่านมา การศึกษาระบบนิเวศวิทยาของแม่น้ำสาละวิน มีอยู่น้อยมาก…
สุมาตร ภูลายยาว
หลังสงครามโลกครั้งที่ ๒ สหราชอาณาจักรได้คืนอิสรภาพให้กับพม่า ภายหลังพม่าได้รับอิสรภาพ ในปี ๒๔๙๐ นายพลอู่อองซาน ผู้นำพม่าในขณะนั้นก็ถูกสังหารเสียชีวิต การล้มเหลวลงอย่างสิ้นเชิงของสัญญาปางโหลง จึงเกิดขึ้น เมื่อคำมั่นในสัญญาปางโหลงไม่เป็นผล ชนกลุ่มน้อยกลุ่มต่างๆ จึงได้จับอาวุธลุกขึ้นสู้กับรัฐบาลทหารพม่า เพื่อแยกตัวเป็นรัฐอิสระและปกครองตนเอง ฝั่งตะวันตกของแม่น้ำสาละวิน จึงเกิดกองกำลังปลดปล่อยขึ้นหลายกลุ่ม เขตรอยต่อพรมแดนไทย-พม่าริมฝั่งแม่น้ำสาละวิน ด้านตะวันตก เป็นดินแดนที่กล่าวได้ว่า กฎหมายอาจไม่มีความสำคัญ ทุกชีวิตที่ยังมีลมหายใจ จึงอยู่ภายใต้กฎของปืน และความเหลื่อมล้ำในการดำเนินชีวิต…
สุมาตร ภูลายยาว
พ่อตู้เริญได้เล่านิทานเรื่องนี้ให้ผมฟังขณะเรานั่งหย่อนอารมณ์ในบ้านของแก เพื่อรอฝนหายจากฟ้า เดือนตุลาคมแล้ว ฝนยังมิจากจางเลย ลมหนาวมิมีทีท่าว่าจะพัดมา สายฝนเทลงมาจั่กๆ พ่อตู้เริญต้องเล่านิทานเรื่องนี้ด้วยเสียงดัง เพื่อจะให้ผมได้ยินถนัด ผมกดเครื่องบันทึกเสียงเพื่อบันทึกเสียงการเล่านิทานของพ่อตู้เอาไว้ เพราะคิดว่าจะเก็บเอามาเล่าต่อให้คนอื่นได้ฟังด้วย พ่อตู้เริญเล่าว่า... นานมาแล้ว ยุคสมัยก่อนการเกิดขึ้นของพุทธศาสนา องค์อินทร์ผู้เป็นนายของทุกสิ่ง และทรงสร้างทุกสิ่งในจักรวาลได้นั่งตรวจยามสามตา เพื่อตรวจดูทุกสรรพสัตว์ใตอานัติของตนเอง แล้วในญาณนั้นก็ปรากฏการเกิดขึ้นของพระพุทธศาสนา…